Cem İbadetinin Türleri
Cem İbadetinin Türleri
Aleviler Cem ibadetlerini farklı amaçlara göre yaparlar. Her Cem töreninin kendine göre bir işlevi bulunmaktadır. Dolayısıyla ugulanan Cem türüne göre çok çeşitli ritüeller zaman içinde gelişmiş ve uygulanmaktadır. Zaman zaman bölgelere göre ritüellerin isimlendirilmelerinde ve uygulamalarında çeşitlilik göze çarpmaktadır. Bu da Alevi inanç ve kültürünün ne kadar zengin olduğunu bize göstermektedir. Fakat öz itibariyle yapılan Cemlerin tümü aynı amaçlara hizmet etmekle birlikte, genelde aşağıda verildiği gibi nitelendirilirler:
1-İkrar ve musahip tutma Cem’i
2-Görgü Cem’i
3-Abdal Musa Cem’i
4-Kerbela Cem’i-Matem erkânı
5-Koldan kopma Cem’i-erkânı
6-Dardan indirme Cem’i-erkânı[31]
7-48 Perşembe, Cem olma durumu
Yukarda belirtilen Cem erkânlarının tümü Alevilerce kutsal sayılmaktadır. Fakat özellikle pratikte uygulanan ve son derece önemsenen Cem türleri şunlardır: İkrar Cem’i, Görgü Cem’i, Adal Musa Cem’i, ve Kerbela Cem’i’dir. Burada ifade edilen Cemlerin hepsinde kurbanlar kesilmektedir. Şimdi sözü edilen bu Cem türlerini sırasıyla kısaca açıklamaya çalışalım.
1-İkrar ve Musahip Tutma Cem’i
Hakk-Muhammed-Ali yoluna talip olanların, Alevi-Bektaşi yolağına alınma törenine ikrar Cem’i denilmektedir. Genelde bu tören, musahiplerin, yani karı koca dört kişinin erkâna girmesi için yapılır. Bu erkân dışardan Alevi-Bektaşi yoluna girmek istiyenler içinde uygun görüldüğü takdirde uygulanır. Genelde bu uygulamaya daha çok “Derviş Bektaşileri’nin Babagan kolunda” rastlanmaktadır. Bu erkân objektif bir şekilde değerlendirildiğinde, karşımıza özgür iradeleriyle Alevi inancını seçip yaşamak isteyen insanların, toplum önünde söz verme ve bunu Cemaate ilan etmeleri çıkmaktadır. Yol`a bağlanmanın resmiyet kazanmasıdır. İkrar vermek Alevilerin toplum psikolojilerinde her zaman etkili olmuş bir unsurdur. Yoldan dönmek, ikrarını bozmak ayıplanır, hoş görülmez ve kişinin toplum düzeyinde sosyal statüsünü düşürür. İkrarın önemi Alevilerin yazıtlarında sıkça konu edilen bir faktördür. Örneğin, Pir Sultan’nın şu sözleri herkes tarafından bilinmektedir:
“Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan!”
2-Görgü Cem’i
Alevilerin en önemli dini törenlerinden biri görgü Cemleri sayılmaktadır. “Görgü kurbanı”, “Tercüman Kurbanı” diye de adlandırılır. Bu Cem erkânında oniki hizmet yerine getirilir ve canlar (insanlar) görgüden geçirilir. Canlar ikrarlarını tazelemiş olurlar. Şikayetler, kırgınlıklar dile getirilir, küs veya kavgalı olanlar barıştırılır. Manevi bir temizliğin sağlanması hedeflenir. Hata ve kusurların bir daha tekrarlanmaması için tevbe edilir.[34] Dede, Tevbe suresinin 119. ayetini okuyarak başlar.
“ Ey insanlar Allah’dan sakının. Doğrularla beraber olun! “
Daha sonra ise şöyle devam eder:
“Tevbe günahlarımıza estağfurullah, elimizle, dilimizle, belimizle işlediğimiz günahlarımıza tevbe-estağfurullah, kalbimizle Cem-i azamızla işlediğimiz günahlarımıza tevbe estağfurullah, isyanımıza tevbe – estağfurullah…”
Görgü Cemlerinde barışın ve huzurun sağlanması amaçlanır. Hakk meydanında ağlayan varsa güldürülür, dökülen varsa doldurulur, kusur varsa giderilir. Sosyal bir varlık olan insanın toplum içerisinde, iradesinden bağımsız yanlışları, hataları olur. İnsan arzularına, hırslarına kısaca egosuna yenik düşebilir. İşte tam bu noktada Görgü Cem’i insanların özlerini sorgulamaları için çok önemli bir olanak sağlar. İnsanın insan olduğunu anımsatır. Ahlaki davranmayı, gönül kırmamayı ve hataların telafi edilebileceğini öğretir. Hakk meydanında ve Pir makamında insanın özünü dara çekmesi, yani sorgulaması, muhakeme etmesi kolay bir iş değildir. Erdem, olgunluk ve kemalet gerektirir. Görgü Ceminin ana hedefi de zaten Alevilere göre budur.
3-Abdal Musa Cem’i
Alevilerin sıkça biraraya gelip yaptıkları bir ibadettir. Abdal Musa Ceminde, kural olarak bir yola alınma veya görgü yoktur. Birçok bölgede her hafta, perşembeyi cumaya bağlayan gecelerde Abdal Musa Cemleri yapılmaktadır. Özellikle kırsal bölgelerde kış aylarında “Dede” talipleri ziyaret ettiğinde, Cemler düzenlenir. Canlar Cem olup niyaz ederler, ibadetler yapılır, sorunlara çözüm aranır, kurbanlar kesilip lokmalar yenilir.Abdal Musa Cemlerinde yapılan masrafların tümünü katılanlar üstlenir. Ayrıca kendi başına bir kişi kurban kesmek isterse, bu da müşterek alınan kurbanlara katılır. Bu Cemlerin ana özelliği Muhabbet Erkânı olmasıdır. Gereksinim duyulduğunda veya istenildiğinde yapılabilinir. Aleviler için bu son derece önemli bir yere sahiptir. İnsanlar belli bir zamana bağlı kalmadan ibadetlerini yapıp, inançlarının gereklerini yerine getirebilmekteler.
4-Kerbela Cem’i / Matem Erkanı
Aleviler Muharrem ayında on iki gün oruç tutup Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehid edilmesini anarlar ve Matem içinde olurlar. Oniki gün boyunca her türlü eğlence ve zevkten geri dururlar. Su içmezler ve kesinlikle hiçbir cana kıymazlar. Buna bağlı olarak da et yemezler ve Hz. Hüseyin’nin çektiği acıları adeta hissetmek isterler. Muharrem ayında, Muharrem orucu bittikten sonra Hz. Hüseyin’nin anısı için Matem Cem’i düzenlenir. Kurbanlar kesilip lokmalar yenilir ve dualar eda edilir. Son yıllarda Muharrem ayı ve Matem dönemi, yeni kurulan Cemevleri ile birlikte toplumun biraraya gelmesi yönünde önemli bir işleve sahip olmuştur. Özellikle Avrupa’da yaşayan Aleviler için son derece önem kazanmıştır. Her yıl Muharremde Cemevleri dolup taşmakta, konferanslar verilmekte, ibadet edilmekte ve her şeyden önce toplumun birliği sağlanmaktadır.
5-Koldan kopma Cem’i / Erkânı
Koldan kopma Cemleri diye anılan bu erkânlarda gençleri toplantıya alıştırma, onlara adap ve erkân hususunda bilgi ve duygu vermek amaçlanır. Gençler bu mecliste kuralları, sema usüllerini, nefes ve buyruk çağırmasını öğrenirler. Dede gülbenk çektikçe gençlerde büyüklerini takip edip “Allah Allah” nidasıyla Cemin ruhi duygusuna iştirak ederler. Bu Cemlerin ana hedefi “Yol`a” genç insanları hazırlamak ve yol kurallarını öğretmektir. Alevi inancını öğrenme açısından pedagojik işlevi çok büyüktür.
6-Dardan İndirme Cem’i / Erkânı
Bu erkân Hakk’a yürümüş bir insanın sorgusunun görülmesidir. Ölen kişinin çocukları ve vasisi dar’a durur, sorgusu yapılır. Sağlığında ağlattığı varsa güldürülür, kırdığı varsa gönlü alınır, borcu varsa geride kalanlar tarafından makul bir çerçevede ödenir.
7-Perşembeleri Cem Olma Durumu
Her Perşembe günü, Cem yapıldığını daha öncede belirtmiştik. Bu uygulama birçok bölgede halen devam etmektedir. Yaptığımız araştırma çerçevesinde çoğu insanın özellikle perşembeleri toplanıp Cem’in yapılmasına dair vurguda bulunduğunu görme imkânımız oldu. Örneğin Almanya’nın Dusiburg kentinde bulunan Cemevi’nde her perşembe günü Ehl-i-kâmiller öncülüğünde Cem olunmaktadır. Bu uygulama geçmişte olduğu gibi yaygınlaşırsa, insanlar daha sık biraraya gelme imkânı bulup, inançlarını ve kültürlerini yaşama, yaşatma, geliştirme ve gelecek kuşaklara aktarma olanağı bulurlar. İnançsal ve kültürel kimliğini tanıyan insanlar aynı zamanda güçlü bir kişiliğede sahip olurlar. Kendilerine olan özgüvenleri artar, takiye yapıp gizlenmek zorunda kalmazlar. Diğer inanç kesimleriyle daha sağlıklı ve düzeyli ilişki kurabilirler.
Günümüzde artık Cemevleri yaygınlaşmakta olup birçok alanda hizmet vermekteler. Yalnız bize göre hizmetin en kutsalı ve mübarek olanı, yol ulularının da belirttiği gibi, Hakk-Muhammed-Ali yoluna ikrar verip doğru ve ahlaklı bir yaşam sürmektir. Çünkü Alevilerin teolojik mantığına göre, dört kitabın dördü de haktır. Dört kitabında özünde ise, insanları erdemli ve yüksek ahlak sahibi olmaya davet etmek vardır. İşte bu bakımdan yapılan bütün Cem türlerinin çok geniş ölçüde pedagojik işlevlerinin bulunduğunu, adeta okul görevi gördüğünü rahatlıkla söylemek mümkündür. Erdemli insanları yetiştirme istikametinde Alevi Cemleri, karşımıza çeşitliliği ile birlikte eşsiz değerde bir zenginlik ve kültür hazinesi olarak çıkmaktadır.
Mehmet Yaman, Alevilik /İnanç- Edeb- Erkan, İstanbul 2007, s.127